Alle kinderen van Oosternieland wisten het: op vrijdagmiddag moest je bij bakker Willemsen zijn. Daar, in de bakkerij op nummer 38 waar het zo lekker rook, kregen ze een stuk ‘kantkouke’. Voor niks! Vergees!
Maar de kantkoek is op, de bakker overleden en zijn bakkerij tegen de vlakte, sinds die in 2015 werd opgekocht door de NAM.
Over het huis van Piet Willemsen, de laatste bakker van Oosternieland.
Tekst:
Inki de Jonge
fotografie:
Erik Visser
H een en weer. Naar voor, naar achter, heen en weer. Haast mechanisch, in cadans, kneden de handen van bakker Piet Willemsen het brooddeeg dat hij zojuist heeft samengesteld. Achthonderd gram meel, gist en water; hard en stevig is het deeg, stug- maar hij zal het eronder krijgen. Hij heeft de deegklont op het met bloem bestoven werkvlak gesmeten, hij heeft het deeg geslagen en kneedt snel en methodisch, tot het gewillig wordt en hij het in een bakvorm kan leggen. Daar knipt hij het deeg van boven open zodat er straks een mooie scheiding zal ontstaan, en schuift het de oven in.
Bakker Piet Willemsen heeft sterke handen. Hij doet dit werk al zo lang, al tientallen jaren, hier in de kleine, vierkante bakkerij aan de Oosternielandsterweg 38. Heen en weer, van achter naar voor, heen en weer, in de bakvorm, een knip erin, de oven in- en door, en door, en door.
Langzaam maar zeker vult zijn werkruimte zich met de verleidelijke geur van gebakken brood.
Iedere ochtend om vier uur, als het dorp nog in diepe ruste lag en de Oosternielandsterweg nog in duister was gehuld, brandde er op één plek al licht. Dat was op nummer 38, in de bakkerij van Piet Willemsen. Agenten liepen er wel eens binnen, tijdens hun nachtelijke rondes door het dorp. Bij de bakker was het tenminste lekker warm.
“Niemand kan zich meer indenken hoe een broodje gemaakt werd.” Geertje Helwerda-Willemsen zegt het bijna verbaasd, in haar huis in Delfzijl. 71 is de oudste dochter van Piet Willemsen nu, haar vader heeft in 1995 al het tijdelijke voor het eeuwige verwisseld, maar hoe hij daar stond te kneden in zijn bakkerij, dat vergeet ze nooit. Hij stond er bijna iedere morgen, sinds het jaar 1953, toen hij en zijn vrouw Elske het bedrijf hadden overgenomen van bakker Dijkhof. “Iedere dag begon hij om vier uur”, zegt zijn dochter. “Dat moest, anders waren de broodjes niet om negen uur klaar. Hij bakte twee soorten brood: knip wit of knip bruin. En allemaal ongesneden. Niemand kocht nog voorgesneden brood, toen.”
Om negen uur laadde bakker Willemsen het brood in de bakkerskar, de koekjes voorin, stapte op en begon aan zijn tocht langs de klanten. Zijn dochter ging mee, een bakkerskolfje aan de arm, om bij de deuren aan te bellen.
“Weer of geen weer”, zegt dochter Geertje. “Hij stapte altijd op de bakfiets. ’s Morgens gingen we langs de boeren in Kolhol en Zijldijk, dat waren vaste klanten, ’s middags reden we door Oosternieland. Mijn vader wist precies hoeveel hij bij zich had. Soms zei iemand dan: ‘Ik wil nog wel een half pond gesorteerde koekjes, Willemsen.’ Dan zei hij: ‘Dat breng ik vanavond wel.’ Nooit nee zeggen, dat leerden we al snel. Nooit nee zeggen.”
Bakker Willemsen werd in 1917 geboren in Leermens. Hij trouwde met de twee jaar oudere Elske Bakker. Het stel dreef in eerste instantie een bakkerij in Eenrum, maar de bakkersvrouw voelde zich daar niet geaccepteerd. “De mensen vonden het raar dat mijn moeder een wit schort aanhad”, zegt dochter Geertje. “Ze zei tegen mijn vader: ‘ik zal hier nooit wennen.’ Toen bakker Dijkhuizen in Oosternieland in 1953 zijn bedrijf van de hand deed, namen zij het over.”
De bakkerij van Piet Willemsen stond er nog niet in de negentiende eeuw. Dat kun je op de foto zien, het is te modern, met zijn hoge puntdak en strakke gevel. Het huis verrees in 1935 op de plek waar ooit de leerlooierij had gestaan. Het werd eerst in gebruik genomen door bakker Dijkhuizen, tot die in 1953 de sleutel aan Piet Willemsen gaf.
De zaken gingen nog best, toen. De drie bakkers van in en rond Oosternieland verdienden hun brood ook in figuurlijke zin. “Ze hadden allemaal een goed bestaan”, zegt Geertje Helwerda-Willemsen. “Maar niemand had nog een auto in de jaren ’60. Je kwam het dorp ook niet uit. Wij gingen eens per jaar naar Groningen voor nieuwe schoenen. Iedereen kocht bij zijn eigen bakker.”
Het was een overzichtelijk leven- maar verre van rustig.
Piet Willemsen was van ’s morgens tot ’s avonds in touw. Het was dan ook vanzelfsprekend dat zij en haar jongere zus Gerda flink meehielpen in het bedrijf. Zowel in de werkplaats als in de bakkerswinkel, waar hun moeder de scepter zwaaide.
“Toen ik verkering kreeg, zeiden ze: je mag best op zaterdagavond uit, maar je moet overdag wel werken. Op onze toonbank stonden van die glazen stolpen met allerlei lekkernijen erin. Schuimpjes, kokosrondjes, amandelstengels, kerstkransjes, alles netjes gerangschikt- een monnikenwerk was dat. Die stolpen moesten iedere zaterdag helemaal schoongepoetst met heet water en sop. En mijn moeder was daar streng in: geen spikkeltje mocht er meer op zitten. Dus dan vroeg ik om half zes al: ‘Mag ik alvast beginnen?’ Maar dat zou je dan net zien, kwam er toch nog een klant die koekjes kocht.”
In de jaren ’50 was Oosternieland, net als nu, een paar straten groot, maar er was een goede boterham te verdienen. Bakker Willemsen was niet eens de enige bakker van de buurt- in het naastgelegen Zijldijk dreven ook bakkers Rozema en Heerma hun nering. In het verzuilde Nederland van toen had elke doelgroep –socialistisch, gereformeerd dan wel katholiek- zijn eigen leveranciers en klanten.
Venten, verkoop aan huis, was halverwege de vorige eeuw heel gewoon. Oosternieland had een bakker en een kruidenierswinkeltje dat gedreven werd door Jantien Oosterhuis. Melkboer Van der Molen uit Uithuizermeeden, groenteboer Damstra uit ’t Zandt en bloemenkoopman Vast uit Zeerijp brachten hun koopwaren langs de deuren van Oosternieland.
Ruim een eeuw eerder, in 1825, was het nog beter gesteld met de Oosternielandse bedrijvigheid. In het boek ‘Oosternieland, fragment uit de geschiedenis van kerk en dorp’, beschrijft Theo Juk hoe rijkelijk het dorp met ondernemers was bedeeld: er was een café (Het Bruine Paard), een korenmolen, een smederij, een leerlooierij, een bakker –toen ook al- een wagenmakerij, een barbier, twee winkeliers, twee wevers, een schoenmaker en een kleermaker. Twee schippers zorgden voor vervoer van de landbouwproducten van de Oosternielandse boeren.
De landbouw was de aanjager van die bedrijvigheid, maar na de Tweede Wereldoorlog werd die sector grondig gereorganiseerd en grootschaliger gemaakt. Kleine winkels zul je niet meer aantreffen in het Oosternieland van nu. Bedrijvigheid is er nog wel: anno 2017 telt Oosternieland een aardappelteler, een IT-ontwikkelaar, een coach-en adviesbureau, een aardappelteler, een hypotheekadviseur, een weerstation, een landbouwbedrijf, een metaalhandel, een manege en een garage.
Oosternieland was en is een krapbemeten dorp onder Roodeschool en Uithuizermeeden, met 46 huizen. Volgens de laatste gegevens van de gemeente Eemsmond, gemeten in 2016, telt Oosternieland 95 inwoners, waarvan 58 mannen en 37 vrouwen. Er wonen 21 kinderen in het dorp, 6 jongeren, 58 volwassenen tot 65 jaar en 10 ouderen.
Het liefst stond Geertje in de bakkerij. Bij haar vader. Tijdens de feestdagen kon hij haar hulp wel gebruiken. ‘Piet’, zeiden zijn klanten dan tegen hem, ‘Doe mij voor de kerst maar even een rozijnenbroodje van een gulden en een krentenbrood erbij.’
De prijs van het brood was afhankelijk van de lengte- het kortste brood kostte een gulden, het langste 5 gulden en vijftig cent. De bestellingen noteerde bakker Willemsen keurig in een schrift: F1,00 m.kr (met krenten), F1,50 roz (rozijnen). Zijn dochter knipte de bestellingen uit en legde ze op volgorde op schoteltjes op de tafel die al snel helemaal vol kwam te staan. Geertje: “We bleven dan de hele nacht op om te werken. Mijn vader zei tegen me: ‘Krenten tot en met vier gulden’, dan zette ik de schoteltjes klaar en schoof hij het brood met plakkertje en al de oven in. En de volgende morgen ging alles in de ventkar. Het was heel vermoeiend, maar heel feestelijk werk. Maar ach, ik was jong moet je weten.”
Fotograaf Erik Visser woont tegenwoordig in het huis van de smid, schuin tegenover de plek waar vroeger de bakkerij was. Hij zette in het boek Oosternieland 2015 alle huizen van het dorp op de foto, met hun bewoners ervoor. Want als er door de gaswinning panden tegen de vlakte moeten, dan is het zaak om de staat van het dorp vast te leggen, zo bedacht Visser.
Een van die foto’s toont het huis van bakker Piet Willemsen in volle glorie, nadat de NAM het pand in 2105 had opgekocht en de laatste bewoners in datzelfde jaar waren vertrokken.
Op die foto onttrekt een grote plantenbak de voorgevel grotendeels aan het gezicht. Dat dit een oude bakkerij was, was in 2015 al niet goed meer te zien. De grote moestuin achter het huis, waar tuinbonen, sla, prei, aardappels en dahlia’s groeiden, was niet meer. Ook de klingelende winkeldeur, ooit in het midden van de gevel, verdween, samen met het bordje ‘Droste’ erboven.
Achter die deur stond, halverwege de vorige eeuw, Elske Willemsen in een hagelwit, gesteven verpleegstersschort achter een brandschone toonbank. In de winter was de winkel zo koud dat ze de tussendeur naar de voorkamer openzette. Daar sudderde de kachel op ‘nootjes 4’ brandstof, kleine kooltjes die zowel de kamer als de winkel verwarmden.
De bakkersvrouw was een sociaal wezen. En een fantastische tragédienne in het toneelgezelschap van Roodeschool. Een treurspel? Dan was de hoofdrol voor Elske Willemsen.
Ze runde de winkel en de huishouden met vaste hand en ze had aan een ding een grondige hekel: vuil. De bakkerskleding moest vlekkeloos zijn. Dus zette ze op dinsdagavond de kokosloper op de oprit, plaatste de strijkplank erop en haar tienerdochter Geertje daarachter. Ja, die had de hele dag toch maar bij de Raiffeissenbank op kantoor gezeten, dus die was nog fris. Elske zette zich achter de verstelmand terwijl haar dochter streek. En streek. “Doekjes voor over het brood. Zes schorten, vier bakkersjasjes moest ik strijken”, weet Geertje Helwerda-Willemsen nog. “En stevenen, met stijfsel. Dan begon ik te tellen, over een jasje van mijn vader deed ik twintig minuten, dan was ik om half elf klaar, berekende ik. Dan was het al donker.”
Maar oh, die geuren van de bakkerij. Die zoete, bedwelmende geur van gebakken brood en cake.
Men neme:
Suiker, bloem, en boter. Alles op kamertemperatuur. Neem van alles de gelijke hoeveelheid: 250 gram. Voeg vijf eieren toe. Klop suiker en boter zo lang mogelijk, tot de massa bijna melkachtig is. Zoals de bakker zelf zei: ‘Jaag de lucht erin.’ Bak een uur op 160 graden, prik erin met een satéstokje, als dat er schoon uit komt is de cake klaar. Zo niet, bak dan nog 10 minuten.
Zijn dochters stonden vaak likkebaardend te kijken als hij zijn gebak maakte, zijn soezen, zijn mokkataarten, en zijn slagroomcakegebak, de meisjeshanden verplicht op de rug. “Heeft pa ook een gebakje voor ons”, vroegen ze smekend. Hun vaders antwoord liet aan duidelijkheid niets te wensen over:
“Nee.”
Willemsen was als vader niet van het uitleggerige soort. Hij was meer een man van mededelingen. Geertje: “Het was: ‘ik zeg je dit’ en ‘ik zeg je dat en heb je dat begrepen’. ‘Pak die mand, nu direct, niet over een uur’.”
In een ding was bakker Willemsen beter dan wie dan ook in de verre omgeving, hij kon speculaasjes bakken als geen ander. Hij bakte er kleine, maar ook grote poppen van, op bestelling. Ja, ze zou kunnen zeggen dat bakker Willemsen de ongekroonde koning van de speculaas was. Het smaakte naar… ja, naar wat? Heel apart in elk geval.
‘Wat hestoe toch ‘n lekkere spekuloas Willemsen’’, zeiden de vrouwen in de winkel, hopend dat hij een tipje van de receptuursluier zou oplichten.
Maar hij vertelde nooit hoe hij het deed. Dat was bakkersgeheim. Dat was zijn trots.
Willemsen was kort van stof en wars van stiekeme streken.
In de winter van 1966 lag de sneeuw tot boven de Oosternielandse dakgoten. Het dorp was onbereikbaar voor de buitenwereld, en wie erin was, kon er niet meer uit. De eerste klant zei: ‘Willemsen, doe mij maar zes broden.’’
Waarop Willemsen zei: “Dat bestel je anders ook niet op maandag. Je begint me niet te hamsteren, anders heeft heel Oosternieland straks niks meer, je krijgt een brood en verder niet. Ik heb voor een week meel, dat delen we en verder zien we wel weer.”
Een broodje kostte 43 cent. “Soms werd de broodprijs verhoogd met één cent”, zegt dochter Geertje. “Dan stond het hele dorp op de kop.”
“Van hard werken gaat niemand dood”, zei bakker Willemsen en voegde de daad bij het woord. Hij werkte van ’s morgens vroeg tot ’s avonds laat.
Maar een vetpot was het niet. Dit in schril contrast tot de ontwikkeling van het Bruto Nationaal Product, dat er in de jaren ’60 voor zorgde dat alle Nederlanders het langzaam maar zeker beter kregen. De mensen hoefden niet meer een keer per jaar naar Groningen voor nieuwe schoenen, maar gingen steeds vaker elders hun boodschappen doen. Met de auto. Die maakte hun wereld groter.
Het was de auto als wijdverbreid, particulier vervoersmiddel, rijdend monument van de vooruitgang, die het einde in zou luiden van Piet Willemsen’s nering. Eerst langzaam en gestaag, later steeds sneller en sneller, tot er van de bakkerij uiteindelijk niets meer van over zou zijn dan alleen nog een huis, en daarna alleen nog een lege plek met twee schuurtjes erop.
Steeds vaker zeiden de mensen tegen bakker Willemsen: ‘Bakker Piet hoeft mörgen naait te kom’n. Wie goan noar Delfziel.’ Daar kochten ze dan hun brood in de supermarkt. Fabrieksbrood van King Corn, dat in 1965 op de markt kwam, als eerste merkbrood van Nederland. Er werd reclame voor gemaakt op de televisie. Het was brood dat de mensen niet hoefden te snijden. Brood dat heel lang zacht bleef, omdat er conserveringsmiddelen in zaten. ‘Het enige dat je weggooit is de verpakking’, zo luidde de advertentiekreet. Brood, zo zouden de mensen tien jaar later zeggen, dat eigenlijk niet zo lekker was.
Er waren meer middenstanders die het zwaar kregen in Oosternieland. Jantien Oosterhuis sloot haar kruidenierswinkeltje. Piet en Elske Willemsen verkochten vanaf dat moment ook koffie, thee, koffiemelk, vermicelli, suiker, zout, bier, limonade en pakjes Saroma-pudding.
Aan het einde van de jaren ’60 namen ze er ook een postagentschap bij. In de smalle bakkerij, die ongeveer zes bij tweeënhalve meter mat, werden de toonbank en de diepvrieskist verschoven, want er moest een speciaal postloket voor worden gemaakt. Het paste allemaal nét. “Mijn vader nam in die tijd alles aan”, zegt dochter Geertje.
Op zaterdagavond, een van de schaarse momenten dat hij vrij had, ging de bakker wel eens op verjaardagsvisite. Hij hield altijd zijn colbertjas aan, ook al was het nog zo warm. “Doe toch eens uit Piet”, zeiden de mensen tegen hem. “Wat ongezellig.” Hij wimpelde dat verzoek altijd af en zijn dochter was de enige die wist waarom: in die binnenzak zat de hele weekomzet. De groothandel, de meelleveranciers; bakker Willemsen betaalde alles cash. “En als we dan ’s avonds thuiskwamen zei mijn vader: ’Zo. Dat is ook weer gelukt. Ik heb het geld allemaal nog. Want iedereen die daar zit, vertrouw ik zolang ik ze onder ogen heb, en verder niet’. Ja, als hem dat geld afgestolen zou worden, had hij immers helemaal niks meer.”
De bakker, hij bakte voort. Roggebrood. Kadetjes. Knip wit en knip bruin. Cakegebak. Gevulde koeken. Speculaasjes groot en klein. Palmpasen- stoetbrood voor de kinderen van de lagere scholen, waarbij hij het meel rondom takken wikkelde en zo in de oven schoof. Kneden. Uitrollen. Bakken. Kneden. Uitrollen. Bakken. Alles met de hand. Maar de verdiensten werden minder en minder. En lenen? Hij piekerde er niet over.
In 1976 werd alles anders.
De bakkerij ging dicht. Het ging gewoon niet meer. De bakker kreeg een uitkering en dat maandelijkse bedrag was meer dan hij ooit in zijn bijna zestigjarig leven had verdiend.
Maar in die tijd werd Elske Willemsen ongeneeslijk ziek: baarmoederhalskanker. Ze overleed na een kort ziekbed in mei van dat jaar, op 61-jarige leeftijd. De bakker die voor het eerst in zijn leven wat rustiger aan kon doen, viel in een diep, zwart gat.
Zijn dochter Geertje, inmiddels getrouwd met Harm Helwerda en moeder van een zoon en een dochter, woonde in Delfzijl. Ze nam haar vader bij zich in huis.
En zo verliet de laatste bakker Oosternieland.
Het bakkerhuis werd in 1978 gekocht en verbouwd tot woonhuis met inpandige garage. De bakkerswinkel werd een slaapkamer. De winkeldeur werd dichtgemetseld. Van 1979 tot 1990 woonde de familie Scholtens in het pand, daarna werd het gekocht door de familie Heithuis, die het huis in 2015 verkocht aan de NAM. In de zomer van dat jaar kwamen de bulldozers en maakten het huis met de grond gelijk.
Aardbevingsschade had het bewonen ervan onmogelijk gemaakt. De achtergevel was gestut. De kinderen Heithuis sliepen in speciaal verstevigde bedden.
Fotograaf Erik Visser pakte zijn camera en legde de sloop van het oude bakkershuis van moment tot moment vast.
“Wij zijn nog in het huis geweest toen het werd gesloopt”, zegt buurman Jaap Woltjer. “Het was voor ons een donderslag bij heldere hemel”, zegt zijn vrouw Ina.
Toen Jaap en Ina Woltjer halverwege de jaren ’70 in Oosternieland kwamen wonen, waren ze het jongste stel van het dorp. Jaap Woltjer, enthousiast filmer, legde het dorpsleven vast.
De Woltjers hebben Piet en Elske Willems goed gekend. Buurman kwam wel eens bij hen het gras maaien, in de tijd nadat zijn vrouw was overleden. Had hij toch wat te doen.
Stomverbaasd waren ze twee jaar geleden, toen ze hoorden dat het buurhuis gesloopt zou worden. “Nou is een begrip als sloop natuurlijk niet zo raar”, relativeert Jaap Woltjer. “Ik ken die bordjes ‘onbewoonbaar verklaarde woning’ nog wel uit mijn jeugd. Maar dat waren destijds verkrotte huizen. Volgens ons was het pand naast ons er niet zo slecht aan toe.” Ze zagen toe hoe het huis van de bakker muur voor muur werd onttakeld. De zwakste muur, zeggen ze, was de laatste die viel.
Ook dochter Geertje hoorde ervan op, dat haar ouderlijk huis was gesloopt. “We zijn toen door het dorp gereden. Dat was zo’n raar moment, dat we dat gat zagen.”
“De gemeente heeft wel eens gezegd dat ze meer zichtlijnen wilden in het dorp”, zegt Woltjer. “Nu, die hebben we gekregen.”
De grond werd doorverkocht aan de buurman van nummer 40, die de plek gebruikt om toegang te krijgen tot zijn land daarachter. Op de plek van de bakkerij staan nu twee schuurtjes, en achter de tuin waar Elske Willemsen haar prei en dahlia’s liet groeien, staan nu paarden te grazen.
De bevingen, de onrust, de sloop van zijn huis, Piet Willemsen heeft het allemaal niet meer meegemaakt. Hij overleed in 1995 op 78-jarige leeftijd. Tegen die tijd had hij zijn leven toch weer aardig op de rails gekregen; hij kreeg op latere leeftijd weer een vriendin, en als het even kon, was hij te vinden in de bakkerij van Piet Zijl uit Zijldijk. Buurman Jaap Woltjer filmde hoe hij daar de handen als vanouds flink uit de mouwen stak.
Bakken bleef zijn lust en zijn leven.
Zijn dochter werkte in een bakkerij in Delfzijl. Tot aan zijn dood zou hij speculaasjes blijven bakken, die Geertje in de winkel zou verkopen. ,,Wat een bijzondere speculaasjes’’, zeiden de klanten tegen haar. ,,Wat zit daarin?’’
Geertje Helwerda-Willemsen heeft het nooit geweten. Haar vader nam het recept mee in zijn graf. Uit onversneden beroepstrots. En niemand zou ooit nog zulke aparte, lekkere speculaas maken als Piet Willemsen, de laatste bakker van Oosternieland.
