Het oude dorpshuis herinnerde als een van de weinige gebouwen in Foxhol aan vervlogen tijden. Dorpsbewoner Jurren Paap zag een mooie toekomst voor het karakteristieke pand.
Toen kwamen de aardbevingen.
Tekst
Maaike Wind
Fotografie
Marcel Jurian de Jong
H et was de hele tijd mooi weer, gedurende die drie weken in het voorjaar van 2017. Zo lang de slopers bezig waren, scheen vrijwel onophoudelijk de zon.
Sloopmachines en zonnestralen. Het klopte niet.
Zoals het in een oorlogsfilm steevast regent, hadden ook hier, boven het kleine Groningse dorpje, donkere wolken moeten samenpakken om de definitieve teloorgang van het oude dorpshuis van een passend decor te voorzien.
Ga toch een tijdje bij je zus logeren, had Jurren Paap in april tegen zijn vrouw gezegd. Dan hoefde ze niet tegen de slopers aan te kijken. Coba Lanting had haar hoofd geschud. Haar man had gelijk, ze wilde de sloop niet zien. Ze werd er droevig van. Maar weggaan? Dat kon ze niet. Als het pand naast hun huis plat moest, dan zou ze erbij zijn, hoe treurig het ook was.
Zelf vluchtte Paap de meeste dagen van april naar zijn kantoor in Eelde, ver weg van het lawaai van de slopers. Een enkele keer bleef de ondernemer even staan kijken, in het gras voor zijn huis, de zon op zijn huid. Deze mooie lentedagen markeerden niet alleen het einde van het oude dorpshuis, ze betekenden ook het einde van zijn droom. De sloop zette een onherroepelijke streep door zijn voornemen er een streekmuseum te beginnen.
Jurren Paap, een vriendelijke man met speelse oogopslag, werd geboren in Arnhem. Van oorsprong is hij bouwkundige. In de vijfentwintig jaar dat hij naast het dorpshuis woonde, leerde hij te houden van het gebied waar zijn voorouders vandaag kwamen. Van Foxhol, van de dorpelingen en van het mooie witte pand naast zijn huis, op nummer 14 van de Gerrit Imbosstraat. Het pand dat nu tegen de vlakte ging.
Terwijl hij de slopers aanschouwde, schoten de twijfels door zijn hoofd. Was dit de beste oplossing? En wat zouden zijn dorpsgenoten zeggen? Dit was weliswaar zijn droom, maar dit was ook hun oude dorpshuis, hun voormalige school.
Hij had het dorp beloofd het pand te behouden. Wat er ook gebeurt, had hij gezegd toen hij het dorpshuis kocht, sloop was onbespreekbaar. Maar ja, die belofte stamde uit 2012, toen de aardbevingen Foxhol nog niet hadden bereikt en Paap nog geen idee had wat hem te wachten stond.
De nederzetting Foxhol duikt bij de Groninger Archieven voor het eerst op in een document van 10 juli 1460. Vossesholl heette het toen, een gehucht bestaande uit een paar vissershutten aan de oever van het Boelemeer. [footnote]Dit deel van het verhaal is gebaseerd op onderzoek van Daan Hulsebos uit Hoogezand, die zich al tien jaar verdiept in de geschiedenis van Foxhol. Hij werkt aan een boek over het dorp, dat hij aan het eind van 2017 hoopt af te ronden.[/footnote]
Bijna vier eeuwen later lokte dit water, ondertussen Foxholstermeer gedoopt, Willem Albert Scholten naar de streek. In 1842 opende hij zijn eerste aardappelmeelfabriek in Foxhol. Het was het begin van een welvarende tijd. Scholten groeide uit tot een industrieel met een machtig imperium en het dorp stond aan de basis van de industriële ontwikkeling van de Veenkoloniën.
In de eerste helft van de twintigste eeuw was Foxhol een levendige plek. De fabriek van W.A. Scholten draaide goed en het dorp telde, opnieuw dankzij het water, zes scheepswerven. De middenstand en het verenigingsleven floreerden.
Na de Tweede Wereldoorlog veranderde het dorp. Aan de oostkant werden in de jaren vijftig driehonderd woningen gebouwd. In de jaren zeventig, tijdens de automatiseringsgolf, stortten de welvarende industrieën van weleer steeds verder in.
Tegenwoordig is van die gouden historie bijna niets meer over. De waterwegen zijn gedempt, Foxhol is opgeslokt door Hoogezand en van de oorspronkelijke structuur van het dorp is nauwelijks iets over. Er is één weg waar de bebouwing nog herinnert aan die allang vervlogen tijden: de Gerrit Imbosstraat. Hier, halverwege de straat, stonden ze meer dan honderd jaar naast elkaar: links de markante onderwijzerswoning uit 1839, in het midden de lagere school uit 1884 en rechts de aanbouw met het puntdak, de uitbreiding uit 1902.
Gerrit Imbos (1921) was een verzetsstrijder tijdens de Tweede Wereldoorlog, die zijn werk bij een scheepswerf tijdens de Meistaking in 1943 neerlegde. Samen met dertig anderen werd hij op 3 mei door de Duitsers opgehaald en voor ondervraging naar het Scholtenhuis in Groningen gebracht. Een dag later werd Gerrit samen met vier anderen bij de strokartonfabriek van Beukema in Hoogezand tegen de muur gezet en doodgeschoten. [BRON]
In de voortuin van de voormalige school ligt een metershoog blok metaal in het gras.
“Kijk, daar ligt-ie”, wijst Jurren Paap.
Het is een kluis, afkomstig uit de tijd dat het gebouw dienst deed als postkantoor. “Niemand weet wat erin zit”, zegt hij. “Het is een mysterie.”
Ook op deze woensdagochtend in juni, twee maanden na de sloop, schijnt de zon. Het karakteristieke witte huis van Lanting en Paap, de vroegere onderwijzerswoning met de zachtgele kozijnen, schittert in het licht.
Naast het huis markeert een hoog metalen hek de plek waar tot voor kort het dorpshuis stond. Verboden toegang, staat er op een oud blauw bordje. Op het eerste gezicht valt vooral de leegte op. Wie beter kijkt, ziet bakstenen, oude leidingen en andere brokstukken. Tussen de overblijfselen van het dorpshuis schieten groene sprietjes omhoog. Alleen het rechterdeel, de uitbreiding uit 1902, staat nog overeind.
Paap negeert de ravage en toont een sleutel, een bijzonder lang exemplaar van glimmend metaal. Het is de sleutel van de kluis, gekregen van de vroegere beheerder van het pand. Vol verwachting had hij het ding in het slot gestoken. “Maar nee”, zegt Paap. “Er gebeurde niets.” Zet de kluis op zijn kop, had iemand geopperd, soms springt het slot dan gemakkelijker open. Toen de slopers in april met hun graafmachines bezig waren, greep Paap zijn kans. Gooi die kluis eens ondersteboven, verzocht hij hen. Ook deze poging mislukte.
Sindsdien ligt de kluis, op zijn kop, in het gras. Iedereen kan er zo bij. Paap lacht ondeugend, een twinkeling in zijn ogen. Hij vindt het mooi, zo’n raadsel. Wie weet duikt er nog eens iemand op die het voor elkaar krijgt.
Dorpshuis De Klabbe in 1970. Bron: Fotograaf onbekend, Groninger Archieven
Net als het dorp had ook het gebouw op nummer 14 in de Gerrit Imbosstraat een rijke geschiedenis. Van 1884 tot 1941 was het een lagere school, daarna werden de vier lokalen verbouwd tot gymnastieklokaal. De kinderen kregen sindsdien les in het huisje met het puntdak rechts. Toen de laatste schoolkinderen in 1958 ook uit dat deel vertrokken, nam de dorpsvereniging haar intrek in het pand. Eerst alleen in het rechterdeel en vanaf 1972, toen het dorp over een nieuwe gymzaal beschikte, ook in het middendeel op nummer 14.
Het oude dorpshuis vormde de afgelopen vier decennia de spil van het rijke verenigingsleven in het dorp. De biljarters, de turners, de handwerkers, iedereen kwam er samen. Bruiloften werden gevierd, toneelvoorstellingen opgevoerd. Multiculturele markten, playbackshows, karaokeavonden, een vogelshow, een reünie van de lagere school.
Coba Lanting stapte begin jaren negentig geregeld met haar dochter naar binnen bij het dorpshuis, dat af en toe werd omgetoverd tot consultatiebureau. Platen op de biljarttafels en hup, plek genoeg om de baby’s neer te leggen. De personeelsleden van de Brinta-fabriek in het dorp hielden er in 2005, vlak voor de fabriek naar Nijmegen verhuisde, een reünie. In datzelfde jaar vormde het pand het hoofdkwartier tijdens de staking van werknemers van aardappelzetmeelbedrijf Avebe, die streden voor een beter sociaal plan.
Coba Lanting en Jurren Paap wonen in de oude onderwijzerswoning op nummer 18 van de Gerrit Imbosstraat. Vroeger had dit huis nummer 16. Het oude dorpshuis ernaast uit 1884 en de uitbreiding uit 1902 vormden samen nummer 14. De afgelopen decennia veranderden de gebouwen diverse keren van nummer. Nummer 16 is ergens onderweg gesneuveld.
R ond de eeuwwisseling had het oude dorpshuis zijn beste tijd gehad. Karakteristiek was het nog altijd, maar het voldeed niet meer. Bij diverse verbouwingen, vol goede bedoelingen door vrijwilligers uitgevoerd, hadden originele elementen plaatsgemaakt voor beton. De personeelsleden van de peuterspeelzaal op zolder baalden van de donkere ruimtes, de bedompte geur en de gevaarlijke trappen.
In september 2012 opende in de Pluvierstraat, twee straten verderop, een nieuw dorpscentrum. Een langgerekte gebouw van rode bakstenen met een basisschool, een peuterspeelzaal een gymzaal en een dorpshuis met een biljartruimte, een bar en een podium.
In het gras voor het voormalige dorpshuis aan de Gerrit Imbosstraat werd een bord de grond in geslagen. Te koop.
De dorpsbewoners, van wie menigeen de verhuizing naar het moderne pand met weemoed aanschouwde, stelden wel een eis: wie het pand op nummer 14 dan ook kocht, het mocht hoe dan niet worden gesloopt.
Coba Lanting en Jurren Paap, de vrouw en man die op dat moment al zo’n twintig jaar met hun dochter naast het dorpshuis woonden, hadden elkaar aangekeken. Ja, dat moesten ze maar doen, hadden ze tegen elkaar gezegd.
De aanschaf van het pand was deels uit zelfbehoud, vertelt Coba Lanting, de realist van de twee. Wie weet wat ze anders naast hun deur zouden krijgen. En deels was het oude dorpshuis voor Jurren Paap, de optimist. De denker. De man die overal wel iets van weet te maken, die voor elk probleem een oplossing ziet. Neem hun huis op nummer 18. Toen de twee er in 1993 introkken, was het groen en bruin. Overal schrootjes. Het was veel werk geweest, maar hij had alles in oude staat gebracht.
Aan de houten eettafel in het gerestaureerde huis vertelt Paap over zijn plan. Hij wilde het oude dorpshuis omtoveren tot museum. Een streekmuseum over de historie van het dorp zou het kunnen worden, over de aardappelmeelfabriek van W.A. Scholten en over de fabriek van Brinta.
“Ik kende iemand die een Brinta-collectie in de aanbieding had”, begint hij. Hij vertelt over zijn andere ideeën: grafieken van de Groninger kunstenaar Nico Bulder laten zien, of een collectie over Kennedy, jazz-avonden organiseren…
Coba Lanting hoort haar man gelaten aan. Ze kent zijn creatieve ideeën, zijn passies, al snapt ze niet waar hij dat ontembare enthousiasme vandaan haalt.
Zachtjes zegt ze: “Het was wellicht wat naïef.”
Toen Lanting en Paap het oude dorpshuis in 2012 kochten, dachten de twee niet na over aardbevingen.
Logisch ook, de gaswinning speelde verderop, rond Loppersum. Niet in Foxhol.
“Ik zag wel dat het pand een heel aantal scheuren had”, zegt Paap. “Maar met aardbevingsschade en grondverzakking hield ik me niet bezig.”
Voor Paap was het vanzelfsprekend dat hij zijn dorpsgenoten beloofde het karakteristieke pand te behouden. Als er al iets moet worden gesloopt, had hij gezegd, dan zou de voorgevel sowieso blijven staan.
Dat voornemen sneuvelde op 30 september 2014, al had hij dat op het moment zelf nog niet in de gaten, door een aardbeving met een kracht van 2,8 op de schaal van Richter bij Ten Boer. Nu de gaswinning bij Loppersum was teruggeschroefd, verplaatsten de boringen en daarmee ook de bevingen zich zuidwestwaarts. Voor het eerst was een aardbeving tot in de binnenstad van Groningen te voelen.
Noordelijke bestuurders maakten zich hard voor een groter risicogebied. Naast de negen Noord-Groningse aardbevingsgemeenten behoorden nu ook de stad Groningen en de gemeente Hoogezand-Sappemeer tot de door de gaswinning getroffen regio, betoogden ze.
Hoogezand-Sappemeer? Dat is Foxhol.
Paap en Lanting lieten een bouwkundig onderzoek doen. Eerst naar hun eigen huis. En daarna naar nummer 14, het voormalige dorpshuis dat ze ruim een jaar eerder hadden gekocht.
De expert leverde lijvige rapporten af. De uitslag hakte erin. Het oude dorpshuis had veel schade, deels veroorzaakt door de aardbevingen. De kosten om het gebouw te redden waren zo hoog dat het verstandiger was het af te breken.
Eerdere verbouwingen hadden al van alles aan het dorpshuis vernield, nu gaf de gaswinning het laatste zetje.
Wat moesten ze nu?
Het was een dilemma en ze waren het niet eens.
Jurren Paap zag mogelijkheden. Sloop was niet wat hij wilde, maar ze moesten er maar het beste van maken. Het borrelde alweer in zijn hoofd. Hij kreeg ideeën en zag kansen. Hij dacht aan zijn eerste jaren in de provincie, ruim vijfendertig jaar geleden, toen hij als jong broekie verliefd werd op een huisje in Den Andel. Hij had het gekocht, tot de grond toe afgebroken en daarna met oude materialen weer opgebouwd. Hoe mooi was dat wel niet geweest?
Coba Lanting zag iets anders. Zij zag een prachtig oud pand, vol historie, dat liefde nodig had. Een gebouw met een ziel. Terwijl haar man toekomstplannen maakte, dook zij de geschiedenis in. Bij de gemeente vond ze de oorspronkelijke bouwtekeningen uit 1884. Achter een schot in het dorpshuis vond ze mappen vol vergeelde papieren. Het bleek de oude financiële administratie van het dorpshuis te zijn. Ze zag, kortom, een plek vol herinneringen die boven alles behouden moest blijven.
Hij pakt een boek van tafel. Small architecture, staat op de omslag. Hij bladert en toont een foto van een kerk, strak en modern. “Kijk”, zegt hij. “Er worden schitterende nieuwe dingen gebouwd.” Zij schudt haar hoofd.
“Dat kan wel zijn”, reageert ze. “Maar dan nog kunnen we onze oude gebouwen toch wel bewaren?”
Hij noemt het Scholtenhuis, dat tot het einde van de Tweede Wereldoorlog aan de Grote Markt in Groningen stond. “Wie denkt nu nog aan dat pand? Niemand toch? En kijk wat er nu voor in de plaats komt!”
Binnensteden horen oud te zijn, zegt zij. Zoals in Haarlem, of Deventer. “We gaan niet voor niets nooit naar Almere.”
Deze twee werden het niet eens.
Jurren Paap en de Nederlandse Aardolie Maatschappij kwamen er wel samen uit. Bedragen noemt hij niet, dat sprak hij met de NAM zo af, maar in 2015 sloten het olie- en gasbedrijf en de ondernemer uit Foxhol een deal: het oude dorpshuis gaat plat en er wordt, als pilot-project, een nieuw pand gebouwd.
***
H et raam in de keuken van Lanting en Paap kijkt uit op de plek waar het dorpshuis stond. De fundering zit nog in de grond. Overal zand met brokstukken van bakstenen en tegels. Hier en daar staan nog wat stenen op elkaar. Er steken metalen draden uit. Een rijtje vierkante witte tegels en een halve afvoerpijp verraden waar eens een keukenblok zat.
Ook hier zien Paap en Lanting de wereld anders.
“We kunnen nu veel verder kijken”, zegt hij. “En we hebben veel meer lichtinval in de keuken.”
Zij zucht.
Waar haar man zonlicht ziet, ziet zij een slagveld.
Ze wil een schutting.
De toekomst is ongewis. Het idee voor een Brinta-museum is van de baan. Heinz, het Amerikaanse bedrijf dat Brinta overnam, werkt niet mee. “Ik dacht dat ze het daar wel leuk zouden vinden”, vertelt Paap. “Maar ze roepen alleen maar dat ik het merkenrecht niet mag schenden.”
Een nieuwe bestemming heeft hij nog niet, maar in zijn hoofd gebeurt alweer van alles. Hij bedenkt wel weer iets.
Terwijl hij plannen maakt, maakt zijn vrouw zich zorgen.
“Ik doe mijn best niet alleen het leed te zien”, zegt ze. “Ik wil voorkomen dat alles om de aardbevingen draait.”
Het lukt haar met wisselend succes. “Op sommige dagen kan ik het goed hebben. Maar ik hou aldoor zo’n onbestemd gevoel. We leven al zo lang in onzekerheid. Al jaren. Ik ben al die tijd al aan het wachten.”
Dan: “Ik ben verknocht aan deze plek, maar we komen op een leeftijd dat we verstandig moeten zijn.”
Ze denkt aan hun toekomstplan, hun voornemen om hun onderwijzerswoning in oude luister te herstellen om het later goed te verkopen. Het renoveren is gelukt. Maar wie wil het nu nog hebben? “Voor oude huizen als dit is geen grote markt. Mensen staan niet te springen om in Foxhol te wonen.”
Stond ons huis maar in Haren, grapt hij.
Hij heeft beduidend minder moeite met de situatie. Dan verkopen ze het huis maar voor een habbekrats, het komt allemaal heus wel weer goed.
Bovendien, hij heeft ideeën zat. “Wellicht kunnen we hiernaast een groentekas bouwen.”
Buiten, onder het keukenraam, wijst Jurren Paap op de grote grindtegels van het terras. Ze zijn nieuw.
“Hier viel een muur”, zegt hij.
De muur zou naar binnen vallen, dachten de slopers, maar de bakstenen vielen de andere kant op. Met een enorme knal vernielden ze het terras en de heg. Zijn vrouw, die zich binnen in de voorkamer achter haar naaimachine had verschanst, was zich kapot geschrokken.
Hij loopt verder, de tuin uit, naar de plek waar het dorpshuis stond. “Pas tijdens de sloop bleek hoe slecht het pand eraan toe was”, vertelt hij.
De fundering was nog prima. Het gebouw stond op palen, en die palen hielden het op zijn plek. Maar de grond zelf was weggezakt, zeker een centimeter of tien. “Een klein hondje kon zo onder de fundering door”, zegt Paap.
Waar die grond dan blijft? “Geen idee”, zegt hij. “Het ligt hier niet in de sloot.”
Was het, bij nader inzien, wel veilig dat er die laatste jaren zoveel mensen in het dorpshuis kwamen? Dat op zolder peuters speelden? Hij haalt zijn schouders op. Hij had niet het idee dat het bijzonder onveilig was. Maar hij schrok wel toen hij zag dat de fundering het pand niet meer ondersteunde.
Wat was er gebeurd bij een flinke beving?
Hij durft het niet te voorspellen.
“Ik raad iedereen in Groningen aan om eens naar zijn fundering te kijken”, zegt hij. “Ook als je denkt geen schade te hebben.”
Want als de grond onder het oude dorpshuis wegzakte zonder dat iemand het doorhad, wat gebeurt er dan meer ongemerkt onder al die Groninger panden? “Ik denk dat er in de hele provincie van alles los ligt.”
Hij maakt zich kwaad over de NAM, die over bodemdaling niet praten wil. “Huizen in het gaswinningsgebied scheuren altijd”, zegt hij. “Of dat nu door grondverzakking of door trillingen komt, dat maakt niets uit. De NAM dient alle schades gewoon te herstellen.”
Terwijl het zachtjes begint te regenen, wandelt Paap verder, naar de rechterkant van het terrein. Hier staat het nieuwere deel van het dorpshuis dat vooralsnog is gespaard is gebleven. Hij hoopt het te kunnen behouden.
Overal onkruid, een modderig paadje tussen kniehoge groene struiken, gevolgd door een roestig trapje aan de achterkant van het gebouw. De deur kraakt. Binnen ruikt het muf. Het pand is oud en vervallen.
Binnen staat het propvol. Bouwmaterialen. Tientallen stoelen met grijze bekleding, afkomstig uit de raadszaal van Hoogezand. Tafels, lampen, lange houten balken. Een houten kozijn. Verhuisdozen. Een stapel schetsen uit de tijd dat in het gebouw een tekenschool zat. Een lege hamsterkooi.
Dit wordt een helse klus.
Maar toch, als je die oude zooi wegdenkt, zie je het gebouw door de ogen van Jurren Paap. Die prachtige grote ramen, het immens hoge plafond.
Dit kan wel iets worden. Een beetje oud, een beetje nieuw, precies waar hij zo van houdt. Hij wil er graag een stuk of drie appartementen maken. Kleintjes, geïnspireerd op de tiny houses die nu her en der opduiken.
Paap wijst naar een oude schooldeur. Lichtblauwe en groene verf bladdert van het hout. Zwarte geschilderde letters staan erop: Lokaal 4. “Die heb ik uit het oude dorpshuis gered”, zegt hij tevreden. Wat hij ermee gaat doen, weet hij nog niet, maar het ding komt ongetwijfeld ergens van pas.
Vanuit een hoek klinkt gedrup. Paap loopt er naar toe en kijkt omhoog. Uit het systeemplafond druppelt water.
“Ik zal het dak op moeten”, mompelt hij.
Buiten valt de regen inmiddels met bakken uit de lucht.
Nu wel.