Juist de wierde, die eeuwenlang voor veiligheid zorgde, werd de Wilkemaheerd fataal. Nu staat op de plek van ‘de oude dame’ een nieuw en strak model. Met verzonken zonnepanelen, een hybride warmtepomp en bestand tegen bevingen.
Tekst + fotografie
Igor Wijnker
Z elfs op een grauwe januaridag valt het licht overvloedig binnen in de moderne living met open keuken van Nieuw Wilkema. Waar de afgelopen jaren grote houten stutten het uitzicht belemmerden en het gemoed bezwaarden, bieden grote raampartijen aan de zuid- en westkant nu een panoramisch uitzicht op de eigen landerijen.
Eigenaar Caspar Wechgelaer geeft een korte rondleiding. Langs de grote slaapkamer beneden, een royale badkamer, een grote inloopkast en een bijkeuken. Boven is een vide met daarachter vijf slaapkamers en weer een ruime badkamer; voor de kinderen en kleinkinderen. Daarboven nog een enorme zolder.
“Het is de bedoeling dat we straks ons huis in de stad van de hand doen en een appartement terugkopen. ’s Winters of bij rotweer wonen we dan in de stad en ‘s zomers en met mooi weer hier.”
De naam Wilkemaheerd slaat terug op de borg Walkuma die vroeger in Garsthuizen stond en in het begin van de zeventiende eeuw is gesloopt. Een andere naam voor de boerderij is Groot Aindnust. Op volkoomen.nl vind je onder het kopje Folklore nog een sage die gaat over het ontstaan van die naam.
“De nieuwe boerderij trekt veel bekijks”, zegt Wechgelaer, staand bij het kookeiland. “Het is een moderne en gestileerde versie van een boerderij van het Oldambster type. Mijn vrouw Els en ik waren meteen enthousiast. We wilden geen boerderette of een streekvreemd ontwerp met een hoog Anton Pieck-gehalte, maar een echte klassiek-moderne boerderij. En dat is goed gelukt. Althans, dat vinden wij.”
Het contrast met de oude Wilkemaheerd is groot. De kop-hals-rompboerderij was veel groter, had twee schuren en stond al sinds 1821 op de wierde. Wechgelaer ontdekte in de archieven dat deze plek al vanaf de middeleeuwen wordt bewoond.
“Tijdens de sloop, die door archeologen werd begeleid, werden bewoningssporen uit de middeleeuwen gevonden. De wierde zelf bleek in vroeger eeuwen al ernstig te zijn verstoord en ook opgehoogd met eindeloos veel puin.”
De geschiedenis over de Wilkemaheerd leest bij vlagen als een avonturenroman: “Mijn opa, die in 1938 is overleden en die ik dus nooit heb gekend, was een koopman. Hij speculeerde op de beurs en had daarnaast altijd wel een bedrijf, of handelde in granen.”
“Ook was hij ooit eigenaar van hotel annex hengstenhouderij De Landbouw in Usquert (nu heel mooi in oude staat hersteld), bezat wat later de Pekelder strokartonfabriek Wilhelmina en schafte zich daarna een kustvaarder aan die hij op Engeland, Frankrijk en de Baltische staten liet varen.”
“Toen hij daar op uitgekeken was kocht hij in 1917 de Wilkemaheerd. Inclusief een inwonende bedrijfsleider want van het boerenbedrijf had hij geen verstand. Zo ging dat vroeger. Mijn moeder is er grotendeels opgegroeid.”
“Toen mijn opa overleed, zetten mijn moeder en haar broer de boerderij voort. Mijn moeder als stille vennoot en mijn oom Piet als boer. In de oorlog zat mijn oom in het verzet en de boerderij werd daardoor een veel gebruikt onderduikadres. In 1942 of 1943 was hij betrokken bij de liquidatie van een Duitser of een NSB-er, waarna hij halsoverkop zelf moest onderduiken.”
“Mijn moeder heeft de boerderij toen samen met mijn vader doorgezet. De laatste was daar na zijn opleiding middelbare landbouwschool als volontair komen werken. Ze kregen verkering en hebben daar geboerd tot mijn oom eind 1945 weer terugkwam. Mijn ouders zijn toen van de boerderij af gegaan. Mijn vader is diergeneeskunde gaan studeren en werd veearts in Vorden.”
Wechgelaer, geboren en getogen in de Achterhoek, heeft nooit permanent in Startenhuizen gewoond, maar kwam er wel vaak. En graag. Elke zomer, tijdens de kerstvakanties en talloze weekeinden. Als het maar even kon stapte het gezin in woonplaats Vorden in de auto voor een urenlange rit naar het Hogeland. “Kwamen we hier zaterdagmiddag laat aan en moesten we zondagavond alweer terug. Maar ik vond het heerlijk, er was hier altijd wat te doen en te beleven.”
“De oude dame waar iedereen zo gek van was”, noemt Wechgelaer de vorige boerderij.
Wilkema was in 2017 gereed voor de toekomst, kon eindelijk weer worden bewoond.
Dat zou na alle ellende een prachtig moment zijn: precies honderd jaar nadat zijn opa de Wilkemaheerd kocht.
Maar de boerderij staat alweer ruim een half jaar leeg. De enige bewoners zijn vooralsnog klustervliegen, die zich hebben verspreid door het huis. “Waar die nou weer vandaan komen?”, vraagt Wechgelaer zich hardop af tijdens de korte rondleiding. In elk geval niet uit het riool.
In de zomer van 2017 hadden hij en z’n echtgenote de nieuwe boerderij dan eindelijk willen betrekken. Ware het niet dat plotseling bleek dat de riolering ondeugdelijk was aangelegd. Er werd zelfs geopperd dat de boerderij weer gesloopt moest worden omdat de maatregelen die de boerderij aardbevingsbestendig maken herstel in de weg zaten.
Dat rampscenario was later weer van de baan, maar de betrokken partijen (de aannemer en de installateur) ruzieden lang over de schuldvraag, en lieten zich inmiddels bijstaan door advocaten. Zo ook Wechgelaer zelf.
Elk ander mens zou inmiddels gillend gek zijn geworden; Wechgelaer echter oogt verbazingwekkend kalm. Al loopt hij sinds een tijdje wel bij een cardioloog. “Ik zal niet beweren dat ik door die ellende last van mijn rikketik heb gekregen, maar geholpen heeft het ook niet.”
Rustig blijven, is het devies. “Het komt wel goed,” zegt Wechgelaer nog maar eens. Hij trekt een wenkbrauw op. “Hoop ik.”
Onder die kalmte schuilt een strijdvaardig mens. Daar weten ze bij de NAM alles van. “Ze hadden daar al snel door dat we ons niet zomaar gewonnen zouden geven.”
En zijn vrouw, hoe is zij er eigenlijk onder? Wechgelaer doet alsof hij zijn nagels vijlt, maakt plots een felle klauwbeweging en zegt: “ze vijlt er punten aan, nou dan weet je het wel.”
Werkelijk alles gooide het echtpaar in 2014 in de strijd in het gevecht met de NAM: Wechgelaer zocht de media met persberichten, interviews in kranten en op tv. Hij plaatste advertenties in de Ommelander Courant en in 2014 liet hij vijfduizend protestkaarten drukken met de vertrokken NAM-directeur Van de Leemput als mikpunt van spot. Dat hielp wel. Kort daarop kwam de NAM met een bod.
Wechgelaer heeft geen moment geaarzeld toen de NAM aanbood de boerderij voor een mooi bedrag van hem te kopen. “In overmoed hebben wij gekozen voor de moeilijke weg: sloop en nieuwbouw. Dat viel niet altijd mee en toen vlak voor de oplevering het rioolprobleem oppopte heb ik wel eens gedacht: had ik het maar verkocht, maar nu met de eindstreep in zicht ben ik blij dat we er geen afscheid van hebben genomen.”
“Het is een dubbel gevoel, maar als je het pand verkoopt, en het land houdt, heb je toch niet een écht plekje meer om nog heen te gaan en zul je er minder vaak komen.”
Een stoel kan Wechgelaer het bezoek nog niet aanbieden; dat zou juridische consequenties hebben, want dan neemt hij het woongedeelte in gebruik en aanvaardt daardoor de gebreken. Het schuurgedeelte is al wel in gebruik. De twee buurboeren die het bijbehorende land pachten, stallen er hun werktuigen. Een paar keer per week gaat Wechgelaer er heen. Om een beetje te hobbyboeren.
N ettie Klompsma uit het naburige Oldenzijl was er zo gek mee dat ze er graag een ommetje voor maakte. “De boerderij met die gele deuren was voor mij altijd een baken. Ik nam vaak expres de Wilkemaweg in plaats van de Eemshavenweg zodat ik langs de Wilkemaheerd kon rijden.”
Het verlangen naar haar geboortestreek was zo sterk dat ze in de jaren negentig de Randstad verliet om weer op het Hogeland te wonen, dat oude land met die karakteristieke gebouwen. De boerderijen op de wierde. “Je leest de geschiedenis af aan het landschap.”
Juist de wierde, die eeuwenlang voor extra veiligheid zorgde, werd de Wilkemaheerd fataal. Aardbevingen vervormen de wierde en daardoor werd de boerderij als het ware uit elkaar getrokken. “Het pand is altijd keurig onderhouden en was in ronduit goede staat,” zegt Wechgelaer. “Maar hier kon het niet tegen.”
Het liefste had hij de oude boerderij hersteld. “Maar dan bleef het risico op schade bestaan. Dat wilde de NAM niet financieren. Het bedrijf wilde de boerderij ook wel kopen, maar onze familie zit hier al honderd jaar en dan ga je niet zomaar weg. Na nog veel gedoe en gesteggel zijn we toen op een schadeloosstelling uitgekomen waarmee we de huidige nieuwbouw konden realiseren.”
In 2012 ging oud-uitgever Caspar Wechgelaer (1950) met pensioen, met het idee om van een rustige oude dag te genieten op de Wilkemaheerd.
Dat zat er na de grote beving van Huizinge in augustus van datzelfde jaar voorlopig niet in. “Talloze experts, deskundigen, taxateurs en aannemers hebben op kosten van de NAM de boerderij en de ondergrond in kaart en beeld gebracht en prijskaartjes gehangen aan het herstel- en restauratiewerk dat zou moeten verricht. Al met al een papierbrij van bijna een meter hoog.”
Dat klinkt indrukwekkend, kan het beste worden geïllustreerd met een foto. Wechgelaer wil wel poseren, als het niet te lang duurt. “Ruim 26 kilo papier en daarnaast nog een stuk of duizend e-mails.”
Voorlopig, want door de rioleringsperikelen komen er nog steeds stukken bij.
Met z’n vrouw Els Verhoog koos Wechgelaer voor een radicaal ander plan. “Die oude boerderij had heel veel kleine vertrekken, en overal donkere hoeken en gaten. Mijn vrouw vond dat niets: ‘leuk voor jongelui, maar daar ga ik op mijn oude dag niet zitten’.”
Wat er nu staat, geeft een totaal andere ervaring. De reacties lopen ook nogal uiteen. Sommigen vinden het prachtig, anderen zeggen: ‘Als dit de toekomst is! Verschrikkelijk, zo’n Playmobil-boerderette!’
Dat waren de woorden van Klompsma. “Ik vind het heel sneu wat meneer Wechgelaer is overkomen, maar als alle karakteristieke Groningse panden door dit soort bouwwerken worden vervangen dan kun je van het Hogeland net zo goed een soort Legoland maken.”
De tranen sprongen in haar ogen toen ze er in 2016 tijdens de sloop van de Wilkemaheerd langsreed. “Ik zag grote stukken puin die in een trechter werden gestopt en er als kleine stukjes uit kwamen. Toen ik dat zag, kreeg ik een kloet veur de haals. De overheid heeft a license to ruin.
Ze begrijpt dat Wechgelaer voor het blok stond. “Ik verwijt hem ook niets. Maar ik behoud mij het recht voor om verdrietig en boos te zijn. En om dit lelijk te vinden. Misschien dat ze over honderd jaar zeggen: ‘wat een prachtig gebouw’ maar dit is vooral een goedkope oplossing voor de NAM, denk ik. Grote stappen, snel thuis. Straks valt er wat af tijdens een aardbeving en daarna klik je het er weer aan.”
“Je leest in het Hogeland de geschiedenis af aan het landschap. Bij Wilkema lees je de geschiedenis van de gaswinning.”
Nieuw Wilkema is zeker een onderwerp van gesprek in de gemeenschap, waar de meningen nogal uiteenlopen. “In zijn algemeenheid kun je wel zeggen dat verandering hier vaak gepaard gaat met de nodige weerstand,” zegt Annet Bakker, bestuurslid van de Vereniging Voor Volksvermaak en Dorpsbelangen van Garsthuizen en Startenhuizen. “Ik vind die nieuwe boerderij eigenlijk wel mooi geworden.”
Buurvrouw Vermue van de Eppenhuizerweg vindt het jammer dat de oude boerderij is verdwenen. “Maar ja, er moest toch wat nieuws komen en zo’n gebouw moet ook effectief zijn. En het is ook nog niet aangekleed, hè.” Toch hoopt ze niet ‘dat straks alle gebouwen zo worden’. “Als je hier dan rond fietst, langs die mooie oude gebouwen, dat is wel de grote charme van het Hogeland.”
Zeer uitgesproken is fotograaf Erik Visser uit Oosternieland. “Dit heeft voor mij niks met historie te maken,” twitterde hij. “Ik vind die plaatstalen hut gewoon lelijk. Foeilelijk. Ik snap ook niet waarom mensen zich zo druk maken over cultureel erfgoed en dan zo’n gedrocht neer laten zetten of mooi vinden.”
Wechgelaer haalt er zijn schouders over op. “Het zijn altijd mensen die niet in hetzelfde schuitje hebben gezeten, en zeloten hou je toch; die zijn van alle tijden.”
“De buitenkant had van ons ook niet zo zwart hoeven te zijn, maar dat wilde adviesorganisatie Libau nou eenmaal.”
Stichting Libau is de onafhankelijke adviesorganisatie voor ruimtelijke kwaliteit en cultureel erfgoed in Groningen en Drenthe. Libau heeft de bevordering en instandhouding van de bouwkundige en landschappelijke schoonheid in de provincie Groningen en Drenthe als doelstelling, is te lezen op www.libau.nl.
Victor Ackerman, rayonarchitect bij Libau en lid van de welstandscommissie die het ontwerp van Nieuw Wilkema heeft beoordeeld:
“Het liefste zouden we de boerderij laten staan en opknappen, maar de Wilkemaheerd was door de gemeente niet aangewezen als karakteristiek of beeldbepalend gebouw. Of een gebouw zo’n status krijgt is vaak een financieel verhaal.”
“Soms vragen gemeenten ook aan ons welke gebouwen daarvoor in aanmerking komen. Wilkema stond niet op onze lijst.”
“De nieuwe ontwikkeling is dat bewoners vanwege de aardbevingen niet meer in een stenen huis willen wonen.”
“Wij waren al blij dat de opdrachtgevers een pand met een groot volume wilden dat zoveel mogelijk de contouren van de oude boerderij in acht heeft genomen. Met een terughoudende kleurstelling en hoekverdraaiingen van het woonhuis die heel karakteristiek zijn.”
Is dit het schrikbeeld van de toekomst?
“Die nieuwe gebouwen hoeven er ook niet allemaal hetzelfde uit te zien, maar ik zou graag willen dat er juist meer van dit soort gebouwen komen. We zien het ook als een zoektocht naar een goed alternatief.”
Dat de sloop ‘erdoor heen is geglipt’, zoals Wechgelaer zegt, onderschrijft Ackerman niet. “Libau is bezorgd om het te snel slopen van gebouwen, maar we zijn vooral bezorgd om de volumes die verdwijnen en de cataloguswoningen die ervoor in de plaats komen. Zo’n Fins bouwpakket dat ze dan in een dorp willen neerzetten. Dat kan echt niet.”
“Misschien roept dit een reactie op bij omstanders. Dat ze zeggen: ‘we moeten alles behouden.’ Dat kan ook. Maar de boerderij daarnaast is in de loop der tijd ook enorm uitgebreid en daar wende men ook aan.”
Op de website van de Gemeente Eemsmond wordt het welhaast terloops gemeld: de Verleende omgevingsvergunning voor ‘Het vervangen van een woonhuis met schuur’
“We zijn er net doorheen geglipt,” zegt Wechgelaer. “Je zou ‘m nu niet meer tegen de grond krijgen. Het is overigens wel een heel dubbel gevoel. Ik ben blij met de nieuwbouw, maar het is ook eeuwig zonde.”
Aan Nieuw Wilkema is geen steen te pas gekomen. Het heeft verzonken zonnepanelen, extra dikke wand- , raam- en vloerisolatie. Slimme vloerverwarming en een hybride warmtepomp zorgen voor lage energiekosten.
Het pièce de résistance ligt onder de boerderij: een twintig centimeter dikke plaat van dubbel gewapend beton met ringbalk. De hele boerderij staat daar op, en zal zich bij een flinke aardbeving gedragen als een schip op zee. De hoofdconstructie is staalskeletbouw met extra zware verbindingen en een dubbele spant tussen het schuur- en het woongedeelte. “Hiermee wordt bij een zware beving het zogenaamde doortikken, zeg maar het dominosteeneffect, voorkomen”, zegt Wechgelaer. “Het woongedeelte is in houtskeletbouw uitgevoerd. Licht en flexibel.”
Met cynisme kun je vaststellen dat Nieuw Wilkema de eerste serieuze test (de beving met een kracht van 3,4 in Zeerijp – hemelsbreed zo’n 4,5 kilometer verderop) twee weken eerder glansrijk heeft doorstaan. Wechgelaer: “Wij hadden geen schade aan het pand, veel andere oude boerderijen in de buurt wel.”
Nieuw Wilkema
Als kind was Caspar Wechgelaer altijd buiten. Ook nu trekt hij er nog steeds graag op uit. “Ik ben agrarisch angehaucht en loop nog altijd graag het land in. Mijn kinderen zijn meer geciviliseerde stedelingen. Die staan meteen op hun achterste benen als ze wat horen over bestrijdingsmiddelen of als er weer een vos geschoten wordt. ‘Niet zeuren, dit is het platteland’, zeg ik dan. ‘Pas je aan.’ Om dit soort redenen zie je het ook vaak misgaan tussen import uit het Westen en de boeren.”
Hij loopt op z’n gevoerde laarzen door de zompige voortuin. Je kunt kilometers ver kijken. Het uitzicht is hier nog nauwelijks verpest. Fruitbomen, bessenstruiken, alles is hier nog.
Het land lijkt er mooi vlak bij te liggen, maar schijn bedriegt. “De boeren hebben hier veel last van bodemdaling. Het onderwerp was lang onderbelicht, ook doordat de boeren weinig van zich lieten horen. “Boeren komen niet zo snel in actie,” legt Wechgelaer uit, “omdat er altijd wat te doen is op het bedrijf.” Tot januari 2018.
Boeren in het aardbevingsgebied bespreken megaclaim tegen de NAM
De bodemdaling varieert in Startenhuizen van enkele tientallen centimeters tot een meter. Wechgelaer bezit samen met zijn zus 48 hectare land dat hij verpacht aan Huizinga’s Landbouwcombinatie. Hij heeft als lid van de Vereniging van Startenhuister Maar boeren regelmatig contact met de andere boeren. “Ik ben lid uit solidariteit.”
Hij zit ook in een WhatsApp-groepje met wat boeren uit de buurt en na de beving in Zeerijp op 8 januari 2018 merkte Wechgelaer een omslag. De schijnbaar onverstoorbare boeren die zich tot nog toe stil hadden gehouden, waren boos. “En áls ze in actie komen dan zou ik wel zenuwachtig worden als overheid. Die kunnen met een flinke afvaardiging zo een dag de stad afsluiten.”
Vrijdag 19 januari sloot een aantal van zijn ‘collega’s’ zich aan bij de stoet van dertig tractoren die optrok naar Groningen om het massale fakkelprotest tegen de gaswinning te ondersteunen. Het was een eerste speldenprik.
Op 1 februari 2018 trokken ze op naar Den Haag.
Boeren zijn het zat: ‘Er is zoveel emotie. Dat komt er nu uit’
Zijn ouders hadden zelfs nog even de hoop dat hun zoon boer zou worden. “Ik heb nog een blauwe maandag op middelbare landbouwschool gezeten, maar uiteindelijk is het ‘m niet geworden. Het boerenleven trok mij wel, maar het waren de jaren zestig, de wilde hippiejaren, en daar wilde ik ook aan meedoen. Dansend, zingend, stelend en springend heb ik toen een jaar lang in Zuid Frankrijk, Italië en Griekenland rondgetrokken. Gewoon liftend de kust van de Middellandse Zee een beetje volgen. Overal waren toen jonge mensen onderweg. Geweldige tijd.”
Daarna volgden dienstplicht, een paar jaar Noordzeevisserij, de reclame, de journalistiek, een eigen krant (het Groninger Stadsblad) en nog wat ondernemingen op het gebied van de uitgeverij en de kunsthandel. “Een mooi en avontuurlijk leven”, zegt Wechgelaer, die er geen spijt van heeft dat hij nooit boer is geworden. “Er komt nogal wat kijken bij het boerenbedrijf vandaag de dag. Die discipline heb ik niet. Ik ben toch meer een flierefluiter.”
Voor Wechgelaer is ook Nieuw Wilkema nog steeds thuiskomen, ook al is de oude dame er niet meer. De markante gele schuurdeuren moesten trouwens ook terugkeren. “Dat was een harde eis van ons. Daar waren ze bij Libau niet blij mee, maar die horen al honderd jaar bij de boerderij. De Wilkemaheerd is een van de weinige overgebleven boerderijen met gele schuurdeuren, en daar wilden we geen afscheid van nemen.”
Hij heeft ook nog wat spullen uit de oude boerderij bewaard, zoals een paar oude gebinten en een handvol mooie gevelstenen, die straks weer ergens een plekje krijgen. “Ooit laat ik daar een speciaal muurtje voor metselen.”
